پول دیجیتال بانک مرکزی؛ چالش‌ها و فرصت‌ها
ارزش کل بازار رمزپول‌ها (تریلیون دلار)
در این میان آنچه اهمیت دارد موضع‌گیری حکومت‌ها در مقابل هجوم رمز پول‌ها به جهت صیانت از ثبات و امنیت زیست‌بوم اقتصادی خود است. از جمله ابزار‌های پیشرفته حکومت‌ها در فضای پول‌های دیجیتال می‌توان به پول دیجیتال بانک مرکزی اشاره کرد.
چیستی پول دیجیتال بانک مرکزی
اکثر پول‌های دیجیتال جهت بهره‌مندی از ویژگی‌هایی مانند شفافیت، غیرمتمرکز بودن و تغییرناپذیری از بستر فناوری بلاک‌چین استفاده می‌کنند. در یک طبقه‌بندی کلی، می‌توان پول دیجیتال را به دودسته پول دیجیتال بانک مرکزی و پول دیجیتال خصوصی تقسیم کرد. پول دیجیتال خصوصی بر پایه علم رمزنگاری ایجاد شده است. پول‌های دیجیتال خصوصی به‌تدریج نقش جدی در معاملات اقتصادی و گردش مالی برخی جوامع پیدا کرده‌اند. اما رواج بدون نظارت آن‌ها، با مخاطراتی جدی در اقتصاد‌ها همراه خواهد بود. چنانچه پول‌های دیجیتال را به‌عنوان پول و ابزار پرداخت بپذیریم؛ نیازمند مقررات‌گذاری و نظارت حکمران بازار پول، یعنی بانک مرکزی، در این حوزه می‌باشیم.
CBCD را می‌توان به‌عنوان پول فیاتی دانست که با استفاده از رکورد‌های الکترونیکی یا توکن‌های دیجیتالی اکثراً بر بستر بلاک‌چین طراحی شده و می‌تواند در انواع مختلف حساب‌ها نزد بانک مرکزی نگهداری شود. این نوع دارایی، در واقع پولی متمرکز است و توسط مقامات پولی کشور، ایجاد و قانون‌گذاری می‌شود. البته بنا به دلایلی مانند واضح نبودن مفهوم CBCD، وابسته بودن چگونگی صدور CBCDها به اهداف بانک‌های مرکزی و شرایط اقتصادی خاص هر کشور و درگیرشدن سایر نهاد‌های حاکمیتی مانند سیستم قضایی، نهاد‌های قانون‌گذاری و نظارتی در مباحث مربوط به صدور CBCD ها؛ تعریف مشترک و واحدی از CBCD و سازوکار‌های طراحی آن‌ها در سطح جهان وجود ندارد. گروهی از بانک‌های مرکزی در نظر دارند اشکال پول دیجیتال خود را مبتنی بر حساب در نظر بگیرند، البته سطح ناشناس بودن صاحبان آن‌ها متغیر و قابل‌تعریف است.
برخی از بانک‌های مرکزی نیز پول دیجیتال مبتنی بر توکن را مدنظر دارند. همچنین بانک مرکزی می‌تواند پول دیجیتال مبتنی بر حساب و توکن را تحت حساب‌های مدیریت‌شده توسط بانک‌های تجاری و یا سایر مؤسسات مالی دارای مجوز ارائه دهد. از دلایل اصلی توجه حاکمیت کشور‌هایی با اقتصاد پیشرفته به پول دیجیتال خصوصی، می‌توان به ریسک عملیاتی و شرایط انحصاری ایجادشده توسط آن‌ها و کاهش هزینه‌های مرتبط با مدیریت پول نقد و کارایی هزینه‌ها اشاره کرد.
CBDC توسط حاکمیت یا نهاد‌های خصوصی دارای مجوز راه‌اندازی شده و مورد نظارت قرار خواهد گرفت. در نتیجه تنها بازیگران تأییدشده روی شبکه می‌توانند تراکنش انجام دهند. ازاین‌رو، نهاد متمرکزی که بر دیتابیس نظارت می‌کند، امکان جلوگیری از انجام تراکنش‌ها؛ برگشت زدن آن‌ها و یا منجمد کردن سرمایه‌ها و تعریف فهرست سیاه از برخی آدرس‌ها را دارد.
پول‌های دیجیتال بانک مرکزی به طور معمول تنها بر روی بستر بلاک‌چین خصوصی خود، کار می‌کنند؛ لکن، برخی از آن‌ها بر بستر بلاک‌چین‌های عمومی صادر شده و در نتیجه سرمایه مجوزدار روی لایه‌ای بدون مجوز و دسترسی حاکمیت قرار می‌گیرد. این امر به دلیل آنکه لایه مجوزدار امکان نظارت را برای بانک‌های مرکزی فراهم می‌کند و لایه بدون مجوز می‌تواند حداکثر امنیت ممکن را فراهم کند؛ از فواید هر دو بستر استفاده خواهد کرد.
مزایای صدور پول دیجیتال بانک مرکزی
به عقیده کارشناسان اقتصادی دلایل بسیاری جهت طراحی CBDCها و استفاده از آن‌ها در بازار‌های پولی و مالی توسط بانک‌های مرکزی وجود دارد؛ لکن مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:
• افزایش کارآمدی و شفافیت سیستم پرداخت؛
• افزایش بهر‌ه‌وری شبکه بانکی؛
• افزایش شمول مالی؛
• افزایش قدرت بانک مرکزی در اعمال سیاست‌های پولی؛
• افزایش ثبات اقتصادی با ایجاد ابزار‌های پرداخت امن دیجیتالی قابل‌دسترس عموم؛
• رصد مداوم و جلوگیری از فعالیت‌های غیرقانونی؛
• سهولت مالیات ستانی؛
• حفاظت از ارزش پول به‌عنوان دارایی عمومی؛
• امکان استفاده جهت خنثی‌سازی تحریم‌های مالی بین‌المللی.
اهداف بانک مرکزی ایران در صدور پول دیجیتال بانک مرکزی
بر اساس گزارش اتاق بازرگانی تهران در حال حاضر حدود ۱۲ میلیون ایرانی به بازار رمزپول‌ها ورود کرده‌اند و برآورد‌ها از حجم معاملات روزانه آن‌ها بین ۵ تا ۱۰ همت است. باتوجه‌به افزایش روزافزون حضور ایرانیان در بازار رمزپول‌ها لازم است تا بانک مرکزی به‌عنوان حکمران پولی کشور در این حوزه ورود کند. در همین راستا رئیس‌کل بانک مرکزی از راه‌اندازی آزمایشی رمز پول ملی بر پایه ریال در آینده‌ای نزدیک خبر داد.
مطابق گزارش پژوهشکده پولی و بانکی، اهداف اصلی بانک مرکزی ایران در اجرای پروژه پول دیجیتال بانک مرکزی عبارت‌اند از:
• پی‌جویی پول؛
• شفاف‌سازی مسیر پول و عملیاتی کردن پروسه شناخت مشتری؛
• کاهش و یا حذف پول نقد.
در حال حاضر جزئیات بیشتری درباره سازوکار‌ها و چگونگی طراحی و اجرای پول دیجیتال بانک مرکزی منتشر نشده است.
چالش‌های صدور پول دیجیتال بانک مرکزی
آنچه در این میان حائز اهمیت می‌باشد آن است که مزایا و نقاط قوت پول‌های دیجیتال بانک مرکزی نباید موجب چشم‌پوشی و عدم توجه به نقاط ضعف و ریسک‌های ناشی از آن‌ها شود. برخی از چالش‌ها و ریسک‌های احتمالی صدور پول دیجیتال بانک مرکزی عبارت‌اند از:
• افزایش هزینه بانک‌ها در بازار‌های مالی به دلیل دخالت گسترده بانک مرکزی در اکثر فعالیت‌های مالی؛
• کاهش حجم و کیفیت وثیقه‌های قابل‌دسترس واجد شرایط موردنیاز جهت خط‌مشی‌های پولی انبساطی؛
• افزایش هجوم بانکی و بی‌ثباتی مالی؛
• کاهش کارآمدی در تخصیص اعتبار به دلیل افزایش اتکا به تأمین اعتبار مالی از طریق تراکنش‌های کلان؛
• دسترسی مستقیم و آسان نهاد صادرکننده پول دیجیتال به‌حساب اشخاص و افزایش ریسک عملیاتی به دلیل متمرکز بودن آن‌ها؛
• وجود خطر کاهش ارزش پول در طول زمان و تورم مشابه نظام پولی فعلی؛
• لزوم بررسی مباحث فقهی مربوط به صدور پول‌های دیجیتال بانک مرکزی.
جمع‌بندی
باتوجه‌به گسترش سریع و روزافزون فناوری‌های نوظهور در حوزه پولی لازم است تا دراسرع‌وقت نهاد‌های حاکمیتی مانند بانک مرکزی و وزارت اقتصاد به آسیب‌شناسی این موضوع پرداخته و چارچوب‌ها و بستر‌های قانونی موردنیاز جهت افزایش بهره‌مندی از این نوآوری‌ها را تدوین نمایند.
در این راستا طراحی و استفاده از پول دیجیتال بانک مرکزی به جهت افزایش کارآمدی شبکه پرداخت‌ها، شفاف کردن نظام اقتصادی و افزایش تأمین مالی با فرض پایداری تحریم‌های مالی توصیه می‌گردد. باتوجه‌به فراگیری موضوع و محدود نشدن آن به حوزه پولی و حکمرانی بانک مرکزی، ضروری است تا هماهنگی لازم بین نهاد‌های حاکمیتی مربوطه توسط وزارت اقتصاد تسهیل گردد.
همچنین باتوجه‌به در دستور کار بودن بررسی و اصلاح قانون بانک مرکزی و قانون پولی و بانکی توسط مجلس شورای اسلامی، نیاز است تا مباحث مربوط به پول‌های دیجیتال و فین‌تک‌ها در این قوانین به‌ویژه طرح بانکداری جمهوری اسلامی ایران به طور دقیق و کارشناسی موردتوجه قرار داده شود.
